Tembang Macapat


Kasanah Budaya ‘Tembang Macapat’
Tembang macapat adalah salah satu bentuk ungkapan-ungkapan atau bentuk kiasan yang dilagukan dan dipaparkan dalam sebuah ‘pada’ atau paragraf. Pada tembang macapat itu sendiri terdiri dari baris-baris yang disebut dengan istilah ‘gatra’, kemudian pada ‘gatra’ itu terdiri dari ‘guru wilangan’ dan ‘guru lagu’. ‘Guru wilangan’ adalah banyaknya suku kata atau ‘wanda’ pada tiap-tiap baris. ‘Guru lagu’ adalah jatuhnya huruf vokal pada tiap-tiap akhir baris.
Tembang macapat merupakan gambaran dari perjalanan hidup manusia dari sejak dalam kandungan ibunda hingga manusia tersebut kembali ke hadapan Allah SWT. Tembang macapat digolongkan menjadi 11 macam. Masing-masing tembang macapat tersebut memiliki watak dan karakter sendiri-sendiri.
Berikut macam-macam dan penjabaran dari masing-masing tembang macapat :
1.      Maskumambang
Menggambarkan embrio yang masih dalam kandungan ibunya, yang belum diketahui laki-laki atau perempuan. Mas, artinya belum belum diketahui laki-laki atau perempuan, sedangkan Kumambang, artinya hidupnya masih di alam kandungan ibundanya.
2.      Mijil
Artinya sudah lahir di dunia, jenis kelamin laki-laki atau perempuan sudah dapat diketahui.
3.      Kinanthi
Berasal dari kata kanthi atau menuntun, yang artinya dituntun supaya dapat berjalan di dunia ini dengan baik menurut norma-norma yang berlaku dan semestinya dipatuhi.
4.      Sinom
Artinya pemuda / remaja, disini yang terpenting bagi remaja adalah agar bisa menuntut ilmu yang setinggi-tingginya.
5.      Asmaradana
Artinya mempunyai rasa cinta kasih kepada sesamanya baik itu pria maupun wanita, karena semua itu sudah merupakan kehendak / kodrat Allah yang Maha Kuasa.
6.      Gambuh
Berasal dari kata nyambung / sesuai yang artinya kalau sudah pas selanjutnya dijodohkan antara pria dan wanita yang sudah saling mencintai, dengan harapan dapat menjalin kehidupan yang langgeng.
7.      Dandanggula
Menggambarkan seseorang yang berbahagia, apa yang dicita-citakan dapat terlaksana. Terlaksana mempunyai pasangan, mempunyai rumah, kehidupan yang kecukupan untuk keluarganya. Maka seseorang yang sedang menemukan kebahagiaan dapat diibaratkan lagunya dandanggula.
8.      Durma
Berasal dari kata pemberi. Seseorang yang merasa kecukupan hidupnya kemudia tergugah rasa kasihan kepada sanak saudara yang sedang menderita, maka tergugah ingin membantu dan memberi pertolongan kepada siapa saja. Semua itu diberikan pertolongan sesuai ajaran agama dan rasa sosialnya kepada sesama.
9.      Pangkur
Berasal dari kata mungkur atau meninggalkan yang artinya menghindari hawa nafsu yang angkara murka, semua yang dipikirkan senantiasa berkeinginan membantu kepada sesamanya.
10.  Megatruh
Berasal dari kata megat roh (lepas rohnya atau mati), karena sudah saatnya dipanggil menghadap kepada Allah yang Maha Kuasa.
11.  Pocung
Kalau sudah menjadi bangkai kemudian dibungkus dengan kain putih atau dipocong sebelum dikebumikan.
Contoh-contoh tembang macapat :
1.      Maskumambang
Kelek-kelek biyung sira aneng ngendi
Enggal tulungana
Awakku kecemplung warih
Gulagepan wus meh pejah
v  12i - 6a - 8i - 8o
2.      Mijil
Damar katon aywa mati mati
Sadege keprabon
Aywa kandheg madhangi jagade
Mangka panariking reh sayekti
Ing pati pinanggih
Kautameng prabu
v  10i – 6o – 10e – 10i – 6i – 6o
3.      Kinanthi
Anoman malumpat sampun
Prapteng witing nagasari
Mulat mangandhap katingal
Wanodya yu kuru aking
Gelung rusak wor lan kisma
Kang iga-iga kaeksi
v  8u – 8i – 8a – 8i – 8a – 8i
4.      Sinom
Amenangi jaman edan
Ewuh aya ing pambudi
Melu edan nora tahan
Yen tan melu anglakoni
Boya kaduman melik
Kaliren wekasanipun
Dilalah kersa Allah
Begja-bejane kang lali
Luwih begja kang eling lawan waspada
v  8a – 8i – 8a – 8i – 7i – 8u – 7a – 8i – 12a
5.      Asmaradana
Duh laila indahsari
Sak yektine nguda rasa
Amung kasih pangarepe
Cahya ginawa raga
Cah ayu ingkang tresna
Duh sliramu pepujanku
Sak tenane aku tresna
v  8i – 8a – 8e – 7a – 8a – 8u – 8a
6.      Gambuh
Ana pocapanipun
Adiguna adigang adigung
Pan adigang kidang adigung pan esthi
Adiguna ula iku
Telu pisan mati sampyoh
v  7u – 10u – 12i – 8u – 8o
7.      Dandanggula
Dhuh kusuma ingkang milangoni
Buron arum ingkang sobeng wana
Yen panggih sun arasane
Sumber gung ngisor gunung
Wreksa langking sisaning agni
Sun sandhang pinarenga nedya amemanuh
Wit saking tresnaning manah
Surya ratri wong kuning sun kawulani
Sun andhep saben dina
v  10i – 10a – 8e – 7u – 9i – 7a – 6u – 8a – 12i – 7a
8.      Durma
Kae manungsa golek upa angkara
Sesingidan mawuni
Nggawa bandha donya
Mbuwang rasa agama
Nyingkiri sesanti ati
Tan wedi dosa
Tan eling bakal mati
v  12a – 7i – 6a – 7a – 8i – 5a – 7i
9.      Pangkur
Singgang gungkang piniyara
Mardi siswa kakawinireng estri
Wineh winulangaken wadu
Peputhut mung Pregiwa
Kang sumewa pasewakaning kalangun
Pangrantamireng pradangga
Sesendhonan genti-genti
v  8a – 11i – 8u – 7a – 8i – 5a – 7i
10.  Megatruh
Sigra milir sang getek sinangga bajul
Kawandasa kang njageni
Ing miwah sakehing pungkur
Nutugake nggenya plesir
Sang getek lampahnyo alon
v  12u – 8i – 8u – 8i – 8o
11.  Pocung
Ngelmu iku kelakone kanthi laku
Lekase lawan kas
Tegese kas nyantosani
Setya budya pangekesedur angkara
v  12u – 6a – 8i – 12a







Daftar Pustaka

Sutardjo Imam, Drs. 2008. Kajian Budaya Jawa. Surakarta : FSSR UNS
Daryanto. 1999. Kawruh Basa Jawa Pepak. Surabaya : APOLLO
http://sukolaras.wordpress.com/2008/07/07/kawruh-tembang-jawa/
http://sosbud.kompasiana.com/2010/10/20/asmaradana-tembang-macapat/
http://jv.wikipedia.org/wiki/Durma

Komentar

Posting Komentar